Çocuklarda çölyak hastalığı ve besin öğesi yetersizlikleri

Çölyak hastalığı çocuklukta en sık görülen emilim ve sindirim bozukluklarından birisidir. Çocuğa özgü glütensiz yeterli ve dengeli bir beslenme planı oluşturulmalıdır. SANKO Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü'nden Dr. Öğr. Üyesi Funda Esin Fakılı, bu hastalıktaki klinik özelliklerin, yaş gruplarına göre büyük farklılıklar gösterdiğini söyledi.

Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, hastalığın bebeklerde ve küçük çocuklarda genellikle ishal, karın şişliği ve büyüme geriliği ile kendini gösterdiğini, yaş arttıkça boy kısalığı, nörolojik bulgular ve anemi gibi bağırsak dışı bulguların ön plana çıktığına vurgu yaptı.

Çölyak bazı hastalıklarla birlikte görülebilir

Hastalarda tanının, genellikle glütenin diyete eklenmesinden haftalar veya aylar sonra ortaya çıkan karın şişliği, ishal, gelişme geriliği sebebiyle 6 ay ile 2 yaş arasında konulduğuna dikkat çeken Fakılı, “Çocuklarda boy kısalığı Çölyak hastalığının tek bulgusu olabilir. Boy kısalığı olan çocuklarda Çölyak hastalığı sıklığı yüzde 3-55 arasındadır. Bu hastalarda hem kemik yaşı hem de büyüme hızları geridir” ifadelerini kullandı.

Çölyak hastalığının bazı hastalıklarla birlikte görülme ihtimalinin yüksek olduğuna işaret eden Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, “Şeker hastalığı, bazı tiroid ve bağışıklık sistemi hastalıkları bu grupta yer alan hastalıklardır. Çölyak hastalığı bulunan bireyin birinci derece akrabalarında da Çölyak hastalığı görülme sıklığı artar. Çölyak hastalığı epilepsi birlikteliği de görülmektedir” dedi.

Demir eksikliği de çölyak hastalığında sık görülür

Anne sütü ile beslenmenin Çölyak riskini azalttığını gösteren çalışmalar olduğunu anlatan Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, şöyle devam etti:

“Geçirilmiş bağırsak enfeksiyonları sonrası bağırsak florasının bozulup yararlı bakterilerin azalması Çölyak hastalığını tetikleyebilir. Buğdayın genetiği değiştirilerek glüten oranının yükseltilmiş olması ve artmış ekmek tüketimi de Çölyak hastalığının gelişmesinde rol oynayabilir.

Demir eksikliği Çölyak hastalığında sık görülen bir bulgudur. Çölyak hastalığı tanısı alan olguların yüzde 70’inde görülmektedir. Glütensiz diyet alanların çoğunda hematolojik değerler zamanla normale dönse de tedavi başlangıcında folik asit ve demir eklenmesi gerekebilir.

Çölyak hastalığı bulunan hastalarda yağda eriyen A, D, E, K vitaminlerinde, B12, çinko, kalsiyum, magnezyum ve bakır düzeylerinde yetersizlikler görülebilmektedir. Glütensiz diyet ile posa alımında da eksiklikler gözlenmektedir.”

Çocuklarda yetersiz beslenme sonucu büyüme-gelişme geriliği oluşabileceğini, bazı vitamin ve minerallerin yetersizliğinin ergenliğe geçişte gecikmeye neden olabileceğini vurgulayan Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, “Glütensiz diyet Çölyak hastalığının kesin tanısının konulmasının ardından uygulanmalıdır. Glütensiz diyetin uygulanmasındaki amaç hastanın şikayetlerini kontrol altına almak, yaşam kalitesini arttırmak ve hastalıkla ilişkili komplikasyonların oluşmasını önlemektir” diye konuştu.

ÇOCUKLARDA BESLENME DURUMUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ

Çölyak hastalarında beslenme durumunun sindirim sistemi hasarı ve emilim bozukluğunun derecesi gibi birçok faktöre bağlı olarak değişebildiğinin altını çizen Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, beslenme planlaması hakkında şunları kaydetti:

“Hastanın klinik ve laboratuvar bulguları, beslenme durumu, vücut ölçümleri değerlendirilmeli, bu değerlendirmede psikososyal durum ve ekonomik kaygılar da göz önünde bulundurulmalıdır. Değerlendirmede besin tercihleri, besin hazırlayan kişi, besin tüketim alanları, besin hazırlama ve pişirme teknikleri ile ilgili de bilgi alınmalıdır. Çocuğa besin hazırlayan kişinin de eğitilmesi önem taşımaktadır. Tüm bu değerlendirmeler sonucunda çocuğa özgü glütensiz yeterli ve dengeli bir beslenme planı oluşturulmalıdır.

Günümüzde tahıl tüketimi fazla olduğu için diyete uyum da zorlaşmaktadır. Uygun karbonhidrat ve bitkisel protein kaynaklarının yerine konulması çok önemlidir. Çölyak tanısı almış çocuklar mutlaka uzman bir diyetisyen tarafından izleme alınmalıdır. Üç günlük tüketim kaydı ile beslenme durumu, vitamin-mineral yetersizlikleri, ağırlık kayıpları ve kan bulgularına bakılarak yaşına uygun enerji, protein, karbonhidrat, yağ, vitamin ve mineral içerecek bireye özgü beslenme programı oluşturulmalıdır.”

ÇÖLYAK HASTALARINDA GELİŞEN SEKONDER LAKTOZ İNTOLERANSI

Yeni tanı almış ya da tedavi almayan çölyak hastalarında emilim ve sindirim bozukluğu nedeniyle laktoz intoleransı gelişebileceğine bildiren Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, “Glütensiz diyetin ilk ayında laktoz içeren süt ve süt ürünlerinin alımını da kısıtlamak faydalıdır. İshal görülmesi durumunda posa alımını da sınırlamak gerekebilmektedir” uyarısını yaptı.

ÇÖLYAK HASTALIĞI OLAN ÇOCUKLARDA OKUL YAŞAMI

Çölyak hastalığı olan çocukların okul ortamında güvenli besinlere ulaşımının sağlanması gerektiğini belirten Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, Çölyaklı bireylere besin ikramı yaparken dikkatli olunması ve ısrarcı hareketlerden kaçınılmasının önemine değindi.

“Okulda yapılan etkinliklerde ikram yapılacaksa veli mutlaka bilgilendirilmeli, mümkünse ikram yapılacak ortamlara velinin katılımı sağlanmalı ve glütensiz besinlere ulaşılması için gereken tedbirler alınmalıdır” diyen Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, sözlerini şöyle sürdürdü:

“Diğer velilere okulun rehber öğretmeni tarafından bilgilendirme toplantısı yapılarak Çölyaklı öğrencilerin özel diyet gereksinimleri olduğu vurgulanmalıdır. Sınıf içi etkinliklerde ise öğretmenler Çölyak hastası olan öğrencilerinin sınıf ortamında dışlanmamaları için gerekli duyarlılığı göstermelidir.”

UYARI

Öğrencilerin okul öncesi ve ilkokul dönemlerinde en az bir ara ve/veya ana öğünü okulda yaptıklarını anımsatan Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, bu nedenle öğrencinin beslenme için kullanacağı tüm araç gereçlerin bireye özgü olması, mümkünse özel bir dolapta ya da rafta etiketli bir şekilde muhafaza edilmesi gerektiğini söyledi.

Diğer besinlerle temasın önlenmesi için pansiyon/yatılı bir okulda mutlaka besin hazırlama alanlarında, mutfak raflarında ve buzdolabında glüten bulaşma riski olmayan güvenli alanlar oluşturulması gerektiğini hatırlatan Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, “Mutfak şefi ile irtibata geçilerek glütensiz menülerin ayrı mutfak gereçleri ile hazırlanması, bu mümkün değilse iyice temizlendikten sonra kullanılması sağlanmalıdır” diyerek konunun önemini dile getirdi.

Personel Çölyak hastalığı konusunda bilgilendirilmeli

Tüm glütensiz ürünlerin ağzı kapaklı saklama kapları içerisinde saklanması ve üzerlerine bir etiket yapıştırılması gerektiğini vurgulayan Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, şu önerilerde bulundu:

“Beslenme hizmetinden sorumlu tüm personel ile glütensiz diyet gereksinimi olan öğrenci velileri arasında çocuğun beslenme ortamı oluşturulana kadar sürekli iletişim kurulmalı. Okul kantinlerinde çalışan personel Çölyak hastalığı konusunda bilgilendirilmeli, hangi besinlerin glüten içerdiği anlatılmalı. Çölyaklı öğrencilere okul kantinlerinde bulunan taze meyve, sebze, süt, yoğurt gibi besinlerin devamlı bulunması sağlanmalı ve ‘glütensiz’ logosu bulunan besinler tüketilmeli.

Okul yönetimlerinde Sağlık Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı işbirliği ile ‘Okul Sağlığının Korunması ve Geliştirilmesi Programı’ kapsamında çeşitli projeler yürütülmektedir. Çölyak hastalığı farkındalık çalışmaları da bu programa dahil edilebilir. Bu program dahilinde, okullarda Çölyak hastalığı farkındalığını artırmak amacıyla şu etkinlikler düzenlenebilir.

- 9 Mayıs Dünya Çölyak Günü’nde okullarda çeşitli etkinlik programları yapılabilir.

- Diğer öğrencilerin empati ve sosyal sorumluluk bilincini geliştirmek amacıyla, okullarda ‘Çölyakla yaşam’ temalı resim, kompozisyon yarışmaları gibi etkinlikler gerçekleştirilerek okul panoları bu amaçlara uygun düzenlenebilir.

- Çölyaklı öğrencilere kendilerini ve diyet gereksinimlerini anlatmaları için imkanlar verilebilir.”

GLÜTENSİZ DİYETLER SAĞLIĞI NASIL ETKİLİYOR?

Sağlıklı bireylerin zayıflamak amacıyla glütensiz diyet uygulamasının vücutta farklı sorunlara neden olabildiğini bildiren Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, “Yapılan çalışmalarda tam tahılları, dolayısıyla glüteni tüketmeyen bireylerde kalp ve şeker hastalığı gelişme riskinde artış tespit edilmiştir. Glütensiz diyette tahıl tüketilmemesi, bazı vitamin ve minerallerin alımında kısıtlamaya gidilmesi besin yetersizliklerinin görülmesine sebep olabilir” dedi.

GELECEKTE HASTALIKTAN KORUNMA VE TEDAVİ

Hastalığa yatkınlığı artıran genlerin belirlenmesinin, risk grubundaki kişilerin tanınmasına ve erken tedavisine olanak sağladığını vurgulayan Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, Çölyak hastalığı tedavisinde tek ve etkin tedavi şeklinin glütensiz diyet olduğunu kaydetti.

“Diyetin damak zevkine uygunluğunun az olması, kolay erişilebilir olmaması, etiketleme eksikliği ve diğer besinlerle bulaşma gibi problemler de meydana gelmektedir” diyen Dr. Öğr. Üyesi Fakılı, sözlerini şöyle tamamladı:

 “Gelecekte alternatif tedavi yöntemleri olarak, bağışıklık sisteminde rol alan mekanizma ve moleküllerin saptanması yeni tedavi yöntemlerini oluşturacaktır. Daha güvenli besinlerin oluşturulması ve hastalara ulaştırılması da tedavinin etkinliğinde önemli olacaktır. Herhangi bir sorununuz ya da sorularınız olduğunda öncelikle doktor ya da diyetisyene danışmanız hastalığın kontrolünde önemlidir. Sorunlarınızı doktor ya da diyetisyene çekinmeden dile getirebileceğinizi ve yardım alabileceğinizi unutmayınız.”

Eğer çocuğunuz;

• Yaşıtlarına göre daha kısa ve zayıfsa
• Gelişiminde yavaşlama varsa
• Uzun süren ishali varsa
• Kronik kabızlık, karın ağrısı veya kusması varsa
• Ergenlik dönemine beklenen yaşta girmediyse
• Doktora başvurmanızda fayda vardır.

Dr. Öğr. Üyesi Funda Esin FAKILI

SANKO Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü